انتظار «منجی»، انتخابات آمریکا، و آبان سیاه

انتظار «منجی» و تاثیرات سیاسی اجتماعی آن در ایران معاصر

جوامع شیعی و حرکت‌های موعودگرا در قرون سیزدهم تا هفدهم میلادی (هفتم تا یازدهم هجری). تصویر برگرفته شده است از کتاب تاریخ مدرن ایران، نوشته‌ی عباس امانت، صفحه‌ی ۵۸، که قبلا با اجازه‌ی نویسنده در مجموعه‌ی «چرا شیعه نیستم» استفاده شد (برای مشاهده‌ی تصویر بزرگ‌تر روی آن کلیک کنید).

فراوان شنیده‌ایم که در فرهنگ ایرانی، انتظار کشیدن برای ظهور قهرمانی که مشکلات ما را حل خواهد کرد، جایگاه برجسته‌ای دارد. این‌که ریشه‌ی این رویکرد از کجاست، فراتر از این نوشته است. برخی آن را حتی به فرهنگ پیش از اسلام هم مرتبط می‌دانند، ولی قطعا تسلط مذهبی شیعه‌ی دوازده امامی در چند قرن گذشته، در تقویت این روحیه نقشی برجسته داشته است. واضح است که خیلی از ایرانیان ازجمله صاحب این صفحه کلید، به‌وجود این «منجی» معتقد نیست (همان‌طور که قبلا مفصل در مورد آن نوشته‌ام ) ولی به‌باور من، این فرهنگ منتظر منجی بودن یک بعد برجسته‌ی ایرانی و نه لزوما اسلامی-شیعی هم دارد. به این‌نکته در ادامه برمی‌گردم.

این باور ظهور منجی، تاثیرات عمیقی در تحولات سیاسی اجتماعی چند قرن گذشته‌ی ایران داشته. مثلا مجموعه‌ای از حرکت‌های موعودگرایانه، نهایتا به تشکیل و تثبیت سلسله‌ی صفوی انجامید. یا جنبش بابیه تاثیری شگرف از همین مفهوم گرفته است. حرکتی که هرچند بیش‌تر بعد مذهبی و اعتقادی آن مورد توجه قرار گرفته ولی قطعا یکی از جنبش‌های مهم اجتماعی-سیاسی اعتراضی در دوره قاجار بوده است. 1 و نهایتا دو نفری که بیش‌ترین تاثیرها را در تاریخ یک قرن گذشته‌ی ایران داشته‌اند، یعنی رضاشاه پهلوی و روح‌الله خمینی، هر دو بعد از یک دوره‌ی رخوت و درپایان انتظاری برای ظهور یک «مرد مقتدر» به‌قدرت رسیدند. هردو هم در ابتدا با استقبال قابل توجه بخش بزرگی از جامعه روبه‌رو بودند و البته می‌دانیم که سرانجام آزادی‌های سیاسی در دوره‌ی این دو چه بود.

«استقلال» در جمهوری اسلامی و انتخابات آمریکا

از زمان به‌قدرت رسیدن دونالد ترامپ و اتخاذ سیاست «فشار حداکثری»، وضعیت اقتصادی در ایران سقوط چشم‌گیری کرده. هرچند تردیدی نیست که اوضاع اسف‌بار اقتصادی کشور، در درجه‌ی اول حاصل ضعف مدیریت است 2 ولی تاثیر تحریم‌های ایالات متحده هم قطعا در تشدید این وضعیت در چند سال گذشته موثر بوده است. رهبر جمهوری اسلامی که زمانی تحریم‌ها را نعمت می‌دانست و معتقد بود «باید از آمریکا از این بخش تشکر کنیم»، در دوره‌ی قبلی تحریم‌ها مجبور به‌اعتراف به تاثیر آن و سرانجام «نرمش قهرمانانه» شد که عملا عقب‌نشینی در قبال فشار بود. 3

سازوکار اعمال تحریم که در طول چندین سال در دوره‌ی باراک اوباما شکل گرفته بود، در دوره‌ی رییس جمهور بعدی، بعد از «پاره کردن برجام» مجددا فعال شد. رهبر جمهوری اسلامی که قرار بود برجام را آتش بزند، هم‌چنان در آن باقی مانده هرچند مذاکره با ایالات متحده را هم رد کرده است. بنابراین، گره اصلی سیاست خارجی کشور وابسته شده است به قماری که روی انتخابات بعدی آمریکا دارد می‌شود. این نامش هرچه باشد، «استقلال» نیست. به‌هرحال، نتیجه‌ی انتخابات هفته‌ی آینده هرچه باشد، جمهوری اسلامی دوباره به میز مذاکره بازخواهد گشت حتی اگر طرف مذاکره ترامپ باشد و برجامی هم وجود نداشته باشد. از یاد نبریم که در جمهوری اسلامی «حفظ نظام اوجب واجبات است» بنابراین در مقابل هر فشار خارجی که «اصل نظام» را تهدید کند، «نرمش قهرمانانه» و حتی «نوشیدن جام زهر» مباح است. مثال‌های آن هم در این ۴۲ سال کم نیست.

«ما» و انتظارات غیرعادی از انتخابات آمریکا

ترامپ در دیدار با السیسی، بهار ۱۳۹۶: «... رییس‌جمهور السیسی، کسی‌ست که از همان ابتدای آشنایی با او خیلی به من نزدیک بوده‌است ... می‌خواهم کاملا روشن کنم که ما کاملا پشت رییس‌جمهور السیسی ایستاده‌ایم، ایشان نمایشی عالی در شرایطی بسیار دشوار داشته است ...». عکس و فیلم از این خبر بی‌بی‌سی است.

بخشی از گفتگوی مجازی این‌روزهای آزادی‌خواهان ایرانی، حول همان استیصال و قمار حکومت بر سر انتخابات ایالات متحده است که البته بحث درستی است. ولی بخش دیگر و تامل برانگیز بحث، دعوای عجیبی‌ست داخل این گروه، حول این بحث که آیا ترامپ برای گذار ایران به حکومتی عادلانه به‌تر است یا بایدن. به‌خصوص گروه خاصی، چنان اغراقی می‌کنند در وابستگی پایان جمهوری اسلامی به انتخاب مجدد ترامپ که گاهی فکر می‌کنی ایشان چهل سال است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی و ایالات متحده را اصلا رصد نکرده‌اند. این‌طور اغراق کردن‌ها و امید بستن به رییس‌جمهور ایالات متحده برای طی مسیری که خودمان باید برویم، یاد همان دیدگاه انتظار منجی را زنده می‌کند. چند نکته‌ی خلاصه در این مورد:

• همان‌طور که اشاره شد، جمهوری اسلامی در مقاطع مختلف نشان داده که وقتی فشار خارجی اصل نظام را تهدید کند، انعطاف‌پذیری شگرفی دارد. آتش‌بس در جنگی که قرار بود تنها به‌پیروزی ختم شود و راه قدس را صاف کند، در شرایطی پذیرفته شد که حدود ۲۶۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران در اشغال بود. 4
• نوشیدن جام زهر نه تنها به گشایش سیاسی در داخل ختم نشد، بلکه بلافاصله بعد از آن، یکی از بزرگ‌ترین جنایت‌ها در تاریخ جمهوری اسلامی در تابستان ۱۳۶۷ اتفاق افتاد.
• برخوردهای به‌شدت خشن از سوی حکومت در طول چند سال گذشته و به‌خصوص در آبان ۹۸، نشانه‌هایی از بی‌پروایی حکومت در سرکوب داخلی‌ست. اگر روزی قراردادی بین ترامپ و جمهوری اسلامی امضا شود، واکنش خارجی و به‌خصوص شخص ترامپ در قبال جنایت‌هایی مشابه آبان ۹۸ چیزی فراتر از قبل نخواهد بود. به‌یاد بیاوریم که در ۲۳ مرداد ۱۳۹۲ نزدیک به هزار نفر از معترضان مصری، بعد از چند هفته تحصن مسالمت‌آمیز، به‌دست نیروهای عبدالفتاح السیسی، قتل‌عام شدند. استقبال ترامپ از السیسی، کم‌تر از ۴ سال بعد از آن جنایت و پشتیبانی تمام‌قد از او، جای تامل بسیار دارد برای گوش‌های شنوا.
• رییس‌جمهور ایالات متحده، در جریان جنگ اول خلیج در سال ۱۳۶۹، ملت عراق را دعوت کرد به قیام علیه حکومت صدام، ایشان هم این ندا را اجابت کردند. وقتی نیروهای ائتلاف به اهداف خود در جنگ رسیدند، کردها و به‌خصوص شیعیان عراق به‌حال خود رها شدند تا توسط نیروهای صدام قصابی شوند. بعد هم تحریم‌های خردکننده «نفت در برابر غذا» در کنار مشت آهنین صدام در سیاست داخلی، مخالفین را چنان تضعیف کرد که تا قبل از جنگ دوم خلیج چندان امیدی به تغییر مسالمت‌آمیز از داخل عراق نبود. 5

قصدم از بیان این مثال‌ها این نیست که وضعیت فعلی ایران دقیقا عین این مثال‌هاست؛ هیچ‌کس نمی‌تواند آینده را پیش‌بینی کند. بلکه بیش‌تر می‌خواهم توجه کنیم به این‌که در صدر اهداف حکومت کشورهای دیگر از جمله ایالات متحده، منافع ملی ایشان قرار دارد که لزوما با وضعیت آزادی و حقوق‌بشر در ایران یا کشورهای دیگر مرتبط نیست. 6 به‌علاوه تردید نکنیم که اگر لازم باشد، جمهوری اسلامی به خواسته‌های ایالات متحده تن خواهد داد، بدون این‌که گشایشی در داخل ایجاد شود.

«منجی» ما کی از راه می‌رسد؟

ارائه‌ی کوتاه اریکا چنووت (Erica Chenoweth) براساس پروژه‌ی دکترا و کتاب مفصلش با‌عنوان «چرا مقاومت مدنی کار می‌کند».
از قسمت تنظیمات می‌توانید زیرنویس فارسی را هم برای این فیلم فعال کنید.

قصدم از بحث بالا، نقد روزمرگی خودمان است و این‌که به‌جای انتظار کشیدن برای تغییر رویکرد این کشور یا آن کشور در قبال جمهوری اسلامی، ببینیم وضعیت خودمان به‌عنوان کسانی که امید به تغییری بنیادین و خشونت‌پرهیز دارند چگونه است. باور من این است که راه نجات ما در یک اتحاد فراگیر برای گذار از جمهوری اسلامی و توافق روی چند اصل حداقلی برای دوران گذار و حکومت آینده است. این مهم نیاز به صرف وقت و هزینه دارد. همان‌طور که قبلا این‌جا نوشته‌ام اگر فکر می‌کنیم که بدون صرف هزینه می‌توان از این کابوسی که کشور را گرفتار کرده عبور کرد، خیلی خوش‌خیالیم.

تاکید روی روش‌های خشونت‌پرهیز، فقط به‌دلیل برتری اخلاقی آن نیست بلکه به‌خاطر نگاهی عملگرایانه و

• احتمال بیش‌تر موفقیت این روش‌ها در شکست استبداد،
• کم‌هزینه‌تر بودن این روش‌ها برای کشور،
• و احتمال بیش‌تر برای رسیدن به حکومتی عادلانه و به‌دور از خشونت بعد از گذار

است. 7 ولی لازمه‌ی موفقیت چنین حرکتی، داشتن برنامه‌ریزی و هماهنگی در مقیاسی بزرگ است. نگرانی من این است که سرکوب‌های حکومت، خطرپذیری ما را در مبارزه با استبداد کم‌تر کرده؛ به‌خصوص خیلی از افراد تاثیر گذار جامعه‌ی ما به گوشه‌ای خزیده‌اند و حداکثر به فعالیت فردی در فضای مجازی بسنده می‌کنند. با این اوضاع، نه ترامپ، نه بایدن، نه هیچ رهبر کشور دیگری نمی‌تواند مسیر گذار ما را برای ما طی کند. از یاد نبریم که مبارزه‌ی خشونت‌پرهیز، فقط راه‌پیمایی در خیابان نیست. ولی اگر درکنار هم برای اتحاد و هماهنگی در مقیاسی بزرگ هم‌کاری نکنیم، محکومیم به‌مشاهده‌ی جنایت‌های بعدی حکومت همچون «آبان سیاه»، وقتی کاسه‌ی صبر طبقه‌ی محروم لبریز می‌شود و در حرکتی کور جوانان خود را قربانی ماشین خشونت حاکمیت می‌کند. یک‌سال گذشته و ما هنوز حتی نمی‌دانیم چند صد نفر کشته شده‌اند، آمار مجروحین و اسیران که جای خود دارد.

بشیر سجاد، آبان ۱۳۹۹، واترلو

1. برای شرحی خلاصه از جنبش سیدعلی‌محمد شیرازی یا همان باب، نگاه کنید به کتاب تاریخ مدرن ایران، صفحه‌ی ۲۷۴ تا ۲۹۲.
Amanat, Abbas, Iran; A Modern History, Yale University Press, New Haven & London, 2017. ↩

2. منظور از ضعف مدیریت، صرفا بخش اقتصادی نیست. وقتی قسمت بزرگی از درآمدهای کشور را صرف جنایت در سوریه کنید (جنایتی که ننگ آن تا چند نسل متاسفانه برای ایرانیان و نه فقط جمهوری اسلامی، خواهد ماند)، یا بلافاصله بعد از «نرمش قهرمانانه» نمایش هواکردن موشک برپا کنید و روی آن شعار مرگ برای کشوری دیگر بنویسید، این روایت را در کشورهای دیگر تقویت می‌کنید که حکومت ایران عادی نیست و تهدیدی‌ست برای ملت‌های دیگر. این رفتارها دست بالا را به طرفداران «فشار حداکثری» در کشورهای دیگر می‌دهد و راه را برای اعمال فشار مجدد هموار می‌کند، چنان‌که حتی اگر رییس‌جمهور بعدی ایالات متحده، جو بایدن باشد، راه توافق جدید سخت‌تر از برجام خواهد بود. ↩

3. برای مجموعه‌ای از اظهارنظرها‌ی رهبر ایران در مورد تحریم‌های اقتصادی و سیر تحول آن، این نوشته‌ی حسین باستانی را ببینید. ↩

4. توجه کنیم که بعد از فتح خرمشهر، عراق پیشنهاد بازگشت به مرزهای بین‌المللی را داد و از ۲۵۰۰ کیلومتر مربع از ۵۰۰۰ کیلومتر مربعی که هنوز در اشغال داشت، عقب نشست. برای گزارشی از زمین‌های اشغال شده در طی جنگ هشت‌ساله نگاه کنید به این نوشته‌ی مراد ویسی. ↩

5. من در سال ۱۳۷۹ به‌عراق سفر کردم. آثار گلوله‌هایی که داخل حرم حسین و برادرش شلیک شده بود، هنوز روی دیوار بود. نتیجه‌ی تحریم‌های خردکننده هم در خیابان‌های عراق، به‌خصوص شهرهای شیعه‌نشین، کاملا عیان بود. درکنار این‌ها، احساس می‌کردی جو هراسی در جامعه حاکم است که هیچ‌کس به هیچ‌کس اعتمادی ندارد. این را به عینه در بین همراهان عراقی گروه زیارتی ما و البته تا حدی که می‌شد، در میان مردم هم، دیدم. بعدا جنگ دوم خلیج و کشمکش‌های بعد از آن هم این چرخه نابسامانی را تشدید کرد. ↩

6. برای جلوگیری از سوءتفاهم، تاکید این موضوع لازم است که این ادعا به‌این معنی نیست که سیاست خارجی کشورها نسبت به وضعیت آزادی‌های سیاسی و حقوق‌بشر در جهان کاملا بی‌تفاوت است، ابدا. برای خیلی از کشورها از جمله ایالات متحده، وزن این عامل صفر نیست، ولی در رده‌های خیلی بالای لیست اولویت‌ها هم نیست. و البته برای خیلی کشورهای دیگر چون چین و روسیه، این ملاحظات به‌مراتب وزن کم‌تری در سیاست خارجی‌شان دارد.
به‌علاوه منظور من این هم نیست که باید نسبت به موضع کشورهای دیگر در قبال جمهوری اسلامی بی‌تفاوت باشیم. برعکس، آن دسته از ما که در کشورهای آزاد زندگی می‌کنیم، وظیفه داریم افکار عمومی کشورهای محل سکونتمان را نسبت به جنایت‌هایی که داخل کشور اتفاق می‌افتد، آگاه کنیم. ولی این تمرکز باید حول موضوع نقض حقوق بشر و بیش‌تر متوجه مردم عادی و رسانه‌ها باشد تا حکومت‌ها. دغدغه‌ی امثال ترامپ، دموکراسی در ایران یا خاورمیانه نیست. ایشان یک بازاریاب خوب برای محصولات کشورش است و افتخار می‌کند به میلیاردها دلار فروش سلاح آمریکایی به‌کشورهای ناقض حقوق‌بشر در منطقه. ↩

7. بحث مفصل حول این موضوع فراتر از این نوشته است ولی فیلم ارائه‌ای که از اریکا چنووت (Erica Chenoweth) در بالا قرارداده شده، خلاصه‌ای کوتاه از کتاب و تز دکترای ایشان است که شامل بررسی آماری گسترده از صدها جنبش تغییر حکومت یا استقلال در بیش از یک قرن گذشته است. کتاب شامل شواهد فراوانی‌ست که نشان می‌دهد احتمال موفقیت روش‌های خشونت‌پرهیز خیلی بیش‌تر از حرکت‌های خشن است. به‌ویژه هیچ حرکت خشونت‌پرهیزی که به‌آستانه‌ی ۳.۵ درصدی مشارکت فعال و مداوم افراد جامعه رسیده است، شکست نخورده است:
Chenoweth, Erica; Stephan, Maria J. (2011), Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Conflict, Columbia U. Pr., ISBN 978-0-231-15683-7.
برای ارائه‌ای مفصل‌تر این فیلم را ببینید، هرچند هیچ‌کدام از این ارائه‌ها جای اطلاعات و مباحث غنی کتاب را نمی‌گیرد. بدیهی‌ست که بسیج کردن ۳.۵ درصد جامعه‌ای ۸۰ میلیونی با چند شعار در فضای مجازی ممکن نیست. ↩

نقدی بر «چرا شیعه نیستم»

توضیح

حدود شش ماه پیش، یکی از کسانی که ظاهرا از دوران دبیرستان با من آشنایی داشته‌اند، ضمن تماس ایمیلی، پیشنهاد نوشتن نقدی بر مجموعه‌ی «چرا شیعه نیستم» را مطرح کردند که من هم استقبال کردم. نام ایشان «مجید لسانی» است و حاصل تلاش ایشان حدود شش هفته پیش به‌دست من رسید که طبق درخواست ایشان آن را روی وب‌نوشت قرار می‌دهم: 1

• متن نوشته‌ی ایشان به‌شکل پی‌دی‌اف از این‌جا قابل دسترسی است. آدرس ایمیل ایشان هم در ابتدای متن، نوشته شده است.
• برای یادآوری دوستانی که نوشته‌ی اولیه را ندیده‌اند، من تجربه‌ی ترک مذهب تشیع را سه سال پیش در سه فصل منتشر کردم:
  • فصل اول: حرکت از انتها به ابتدا
  • فصل دوم: تفسیر‌های خارج از متن قرآن و تناقض‌های تاریخی
  • فصل سوم: بن‌بست اجتماعی-سیاسی معاصر
  • پرونده‌ی پی‌دی‌اف هر سه‌فصل در کنار هم

ضمن تشکر از ایشان و عذرخواهی از این‌که متاسفانه در وضعیت فعلی، پاسخ به موارد نقد ایشان به‌شکل یک‌به‌یک، خارج از بضاعت وقت آزاد من است، همه‌ی دوستانی که توجهی به نوشته‌ی اولیه کرده بودند را دعوت می‌کنم این نقد را نیز ببینند. در ادامه به توضیح چند نکته‌ی کلی بسنده کرده‌ام. امیددارم که روزی مجموعه‌ی اولیه را کمی منسجم‌تر کنم و به‌بعضی از نقدهای مختلفی که درطول این چند سال مطرح شده هم پاسخ دهم؛ چه موارد مکتوب، چه آن‌ها که به‌شکل شفاهی، مطرح شده.

چند نکته

برای کسی که نوشته‌ی «چرا شیعه نیستم» (به‌اختصار «نوشته‌ی اولیه») را خوانده باشد، روشن است که مهم‌ترین انگیزه‌ی مکتوب کردن آن تجربه، وضعیت حال و آینده ما در ایران است که موضوع فصل سوم آن مجموعه بود. در مورد موضوع‌های تاریخی و قرآنی، این‌جا به دو ایراد عام در نوشته‌ی منتقد محترم اشاره می‌کنم و سپس به‌یک مثال خاص و مهم از دوران معاصر می‌پردازم.

اما دو ایراد عام برمی‌گردد به دو مفهوم «توهم تاریخی» و «تفسیر خارج از متن» که در نوشته‌ی اولیه توضیح داده شده بود و این‌جا تکرار می‌کنم. به‌گمانم، منتقد محترم، در اغلب موارد به‌همان تفسیر‌های خارج از متن و منطبق کردن تاریخ با ایدئولوژی از پیش اتخاذ شده پرداخته که در نوشته‌ی اولیه، ایراد آن برداشت‌ها به تفصیل آمده است:

• توهم تاریخی: از نوشته‌ی اولیه:
  منظور از «توهم تاریخی» خواندن تاریخ براساس یک جهان‌بینی و ایدئولوژی خاص است، یعنی فهم تاریخ به‌شکلی که با آن دیدگاه خاص سازگار باشد نه لزوما به قصد درک و کشف حقایق تاریخی.
  به‌عنوان مثال، گروهی از شیعیان معتقدند، امامان ایشان همه عینا مانند هم عمل می‌کردند و تنها چیزی که متفاوت بوده، وضعیت زمان و مکان بوده است. حال شما هر مثال تاریخی بیاورید، مثلا قیام حسین را با سکوت جعفر‌بن‌محمد مقایسه کنید و درکنارش فعالیت سیاسی فرزند او موسی، همه‌چیز با گزاره‌ی بدیهی و البته کم‌ارزش «شرایط متفاوت بوده» توجیه می‌شود. سپس دربیان جزییات، ادعاهایی مطرح می‌شود که ابدا مبنای تاریخی ندارد، مثلا حسین «یک تیم قوی برای قیام داشت» 2 ولی امامان بعدی (که آن‌همه «خمس ارباح مکاسب» برای ایشان جمع‌آوری می‌شد) چنین موقعیتی نداشتند. یا در موارد ادعای «قیام حسین با علم به‌کشته‌شدن» و «تاکید صریح پیامبر بر جانشینی علی» باز به‌همین شکل.
• تفسیر خارج از متن: در نوشته‌ی اولیه، مثال آیه ۴۱ سوره انفال مطرح شد که در قسمت‌های مختلف آن، ماجرای جنگ بدر مطرح می‌شود و از جمله در بین آن به موضوع خمس غنیمت اشاره می‌شود:
  طبیعی است که کسی وقتی روایت مربوط به غنیمت در این ماجرا را بخواند، برداشت خواهد کرد که بحث حول غنائم جنگی است. این تفسیر کاملا معقول و با توجه به سیاق یا زمینه‌ی متن (context) است. ولی کسی ممکن است این یک جمله‌ی مربوط به خمس غنائم را کاملا از متن بیرون بکشد، با روش‌های پیچیده‌ی لغوی، غنیمت را به معنای هر آن‌چه انسان به‌دست می‌آورد بگیرد، و بعد از «چنین و چنان» آیه نتیجه بگیرد که هرکس نیمی از خمس منفعت کسب‌وکارش را باید به یکی از خویشاوندان ویژه‌ی حاکم بپردازد! این را «تفسیر خارج از متن» نامیده‌ام.
  یا به‌عنوان مثالی دیگر، به قسمتی از آیه‌ی ۳۳ سوره‌ی احزاب اشاره شد که شیعیان از آن به‌عنوان «آیه‌ی تطهیر» یاد می‌کنند، هرچند آن قسمت مورد علاقه‌ی شیعیان، حتی یک آیه‌ی کامل نیست و قسمتی از آیه‌ای‌ست که بقیه‌اش به‌صراحت در مورد زنان پیامبر است، همین‌طور آیات قبل و بعد آن. حال کسی وقتی با روش‌های عجیب و پیچیده‌ی تفسیری، مدعی می‌شود «آیه‌ی تطهیر» ارتباطی با زنان پیامبر ندارد و از یک موضوع بی‌ربط صحبت می‌کند، آن هم نمونه‌ی دیگری از «تفسیر خارج از متن» است.

و اما مهم‌تر: ارتداد و جان‌هایی که به‌واسطه‌ی ابراز عقیده فنا شد

یک مزیت نوشته‌ی منتقد محترم، مستند کردن یک روایت شیعی است که در کشور ما نسبتا غالب است. همان‌طور که قبلا اشاره شد، یکی از اهداف اصلی نوشته‌ی اولیه، دغدغه‌ای بود که نسبت به حال و آینده ایران وجود دارد و این‌که، طرز تفکری که قوانین اجتماعی ۱۴ قرن پیش را لازم‌الاجرا می‌داند، طرفداران بسیاری داخل کشور دارد.

از مثال‌های متنوعی که در جای خود نیاز به بررسی بیش‌تر دارد فهرست‌وار می‌گذرم ، مثلا:

• جواز «تلذذ جنسی از دختر خردسال حتی شیرخواره»، که در نوشته‌ی اولیه، شرح تاثیر آن روی قوانین مربوط به ازدواج دختران خردسال در ایران توضیح داده شده بود، به‌راحتی توجیه می‌شود با آفات بالا رفتن سن ازدواج. انگار فقط دو حالت وجود دارد، یا عدم وجود هیچ قیدی برای حداقل سن ازدواج، یا بالارفتن متوسط سن ازدواج به حدود نامطلوب.
• عدم برابری زن و مرد در قوانین اجتماعی، حتی ایرادهای منطقی بعضی موارد (آن‌قدر که صحابی جعفربن‌محمد، یکی از این احکام را «شیطانی» خوانده است)، 3 توسط منتقد محترم توجیه می‌شود با داستان‌های درازی که فراوان شنیده‌ایم در مورد نقش اقتصادی مرد و تفاوتش با زن.
• برده‌داری، با وجود توضیحات صریح در متن اولیه و این‌که بزرگان همین تشیع (و البته اهل سنت) کنیز می‌خریده‌اند از بازار برده‌فروشان، توجیه می‌شود با این ادعا که اگر اداره‌ی جامعه در دست امام بود، برده‌داری به این شکل در جامعه‌ی اسلامی رواج نمی‌یافت. یا این ادعا که برده‌داری اروپاییان و «استثمار سیاهان بی‌گناه آفریقا» با آن‌چه در اسلام است، متفاوت است. یادآوری این‌که، روایت اجمالی برده‌داری در ایران چند قرن گذشته و چگونگی برافتادن آن با فشار «اروپاییان»، در کنار مخالفت روحانیت شیعه با توقف تجارت برده‌های آفریقایی از مرزهای جنوبی در دوره‌ی قاجار، در متن اولیه آمده است و منابع مفصل‌تر هم برای مطالعه‌ی بیش‌تر در پانوشت‌ها ذکر شده است.

ولی از همه‌ی این بحث‌ها مهم‌تر برای من، موضوع ارتداد است و استدلال منتقد محترم به این‌که گرفتن جان کسی که از دین خارج شود و آن را اعلام کند، کاملا با نظام اخلاقی ایشان سازگار است. به‌این چند نمونه از متن ایشان توجه کنید:

«واضح است که خداوند می‌تواند آن‌چه که خود می‌خواهد بر همه انسان‌ها حکم کند، می‌تواند برای خروج از آن اندیشه که نمی‌خواهد یا بیان آن‌چه که نمی‌پسندد سنگین‌ترین مجازات‌ها را وضع کند» (ص‌۶۵)

«مجازات مرتد برای کسی نیست که تغییر دین می‌دهد بلکه مجازات مرتد برا ی کسی [است] که به ابراز تغییر دین خود می‌پردازد، اسلام نمی‌خواهد که کسی از روی اکراه دین‌دار شود ولی جلوی این را می‌گیرد که کسی با ابراز ارتداد خود باعث گمراهی دیگران شود.» (ص۶۶)

«در مورد اعدام‌های سال ۶۷ باید توجه داشت که مساله آن زندانیان صرفاً مساله عقیده یا مساله سیاسی نبوده است بلکه آنها عضو سازمان منافقینی بودند که دست به قیام مسلحانه زدند» (ص۶۷)

«امّا حرف امام خمینی اگرچه راجع به ولایت فقیه نیست، بلکه مربوط به اصل اسلام و اجرای قوانین اسلام و سکولاریسم است و امام خمینی بیان می‌کند که کسی که معتقد به سکولاریسم است، اگر به لوازم حرف خود متوجّه باشند مرتد (=کافر) هستند (ولی اصولا چنین کسانی متوجّه لوازم حرف خود نیستند) به نظر می‌رسد که بحث امام خمینی اصلا ناظر به بحث فقهی نیست بلکه بحث ارتداد را از منظر اعتقادی و درونی مطرح می‌کنند.» (ص۶۷)

خیلی نیاز به توضیح بیش‌تر نیست ولی باز برای روشن بودن کامل مواضع:

• همان‌طور که در نوشته‌ی اولیه صراحتا اشاره شده، اعدام‌های ۱۳۶۷ محدود به اعضای مجاهدین خلق نبود و تخمین‌های چند صدنفری از زندانیان چپ وجود دارد که در موج دوم اعدام‌ها به‌قتل رسیدند. دلیل اصلی این کشتار هم با توجه به روایت بازماندگان از سوالاتی که از ایشان شده (در آن محاکمه‌های چند دقیقه‌ای داخل زندان) به‌دلیل ترک اسلام و ارتداد بوده است. این روند البته محدود به این یک سال نبود. بنابراین منتقد محترم هم از این موضوع باید مطلع باشند و این‌که تصمیم گرفته‌اند آن جنایت را توجیه کنند، دلیلش را باید در نگاه ایشان به شریعت و ولایت فقیه جستجو کرد. یادآوری این‌که، حتی با قوانین مصوب همین جمهوری اسلامی، همه‌ی آن دادگاه‌ها (چه مجاهدین، چه دیگران) غیرقانونی بود و تک‌تک اعدام‌ها یک قتل عمد است.
• همان‌طور که در نوشته‌ی اولیه اشاره شد، «امام» منتقد محترم، در چندین بزنگاه تاریخی، با استناد به حکم ارتداد، مخالفین سیاسی خود را سرکوب نمود.
• از نوشته‌ی اولیه کاملا روشن است که من مخالف اجرای خیلی از قوانین اجتماعی اسلام بوده و هستم. بعد از این همه‌سال فکر و تحقیق در این موارد هم، کاملا «متوجه لوازم حرف خود» هستم. بنابراین طبق گفته‌ی «امام» ایشان، تکلیف ارتداد امثال من روشن است.
• منتقد محترم، کماکان معتقدند که این برداشت از دین و مجوز قتل کسی که متفاوت از تفکر غالب دینی می‌اندیشد و بیان می‌کند (به‌شکلی که توضیح داده شد) منتهی به «استبداد سیاسی» یا «انحصار قرائت دینی» نمی‌شود. قضاوت این موضوع باشد برای خوانندگان.

علاقه‌مندم این نوشته را با تکرار بخشی از نوشته‌ی اولیه به‌پایان ببرم:

تصویری از گورستان خاوران تهران، برگرفته از این مجموعه‌ی بی‌بی‌سی.
«مادری دست در خاک گور بی‌نشان فرزند تازه اعدام شده برده بود و پاسداری در آن کنار، خطاب به‌مادر، فرزند را به ارتداد متهم می‌کرد. جرم اصلی فرزند، چاپ نشریه بود و البته اعتقاد به مشی غیرمسلحانه در مبارزه سیاسی. آن مادر از دنیا رفت و حسرت داشتن حتی یک قبر مشخص برای فرزند را به‌گور برد.»

به‌باور من، برای گذار به حکومتی عادلانه، تمرکز باید روی مبانی سیاسی اجتماعی تشیع باشد، از جمله منشاء حقانیت حکومت و نقش احکام اجتماعی شریعت. اگر صدها ساعت، در چند ماه‌ گذشته، برای نوشتن این مجموعه صرف شد، تنها به قصد کمک به‌دوستانی نبود که در باورهای شخصی درگیر تناقض‌های سال‌ها پیش من بوده‌اند؛ بلکه در کنار این هدف، تلاش من این بود که نشان دهم در عرصه‌ی اجتماعی، مادام که از مبانی تشیع فقاهتی عبور نکنیم، محکومیم به‌تکرار خطاهای گذشته. باور من این است که وضعیت سیاسی ایران در بلند مدت به‌همین شکل فعلی نخواهد ماند و تغییری بزرگ در راه است. حرکت به‌سمت حکومت عادلانه بعد از این تغییر، بدون گذار نظری در عدم پایبندی به مبانی اجتماعی سیاسی تشیع ناممکن است. اگر این گذار نظری برای اکثریتی از جامعه‌ی ایران اتفاق نیفتد، حتی حکومت واقعی اکثریت در ایران، حکومتی عادلانه نخواهد شد. چنان حکومتی شاید حتی از تجربه‌ی فعلی هم ناعادلانه‌تر باشد. لختی بیاندیشیم که اگر قتل دگراندیشان دینی، با قوانین مصوب اکثریت جامعه اتفاق بیفتد به‌تر است یا در شرایط فعلی که لااقل می‌توان مدعی شد حکومت نماینده‌ی واقعی مردم نیست؟

بشیر سجاد، مهر ۱۳۹۹، واترلو

پانوشت‌ها

1. دلیل تاخیر، مطالعه‌ی آهسته‌ی متن ایشان توسط من به‌دلیل یاد‌داشت‌برداری و نگاه به‌بعضی از ارجاع‌های ایشان و گرفتاری‌های کاری و متفرقه‌ی چند هفته‌ی پیش بوده است. ↩

2. یادآوری کنیم که مردانی که در انتها در کنار حسین ماندند، احتمالا چیزی کمی بیش از صد نفر بوده‌اند که اغلب از نزدیکان او بودند. ↩

3. این قسمتی از پانوشت مربوط از نوشته‌ی اصلی‌ست: در مورد این نابرابری که نه فقط غیرعادلانه بلکه به‌شکل عجیبی غیرمنطقی به‌نظر می‌رسد، می‌توانید نگاه کنید به این سوال و جواب در «مرکز ملی پاسخ‌گویی به سوالات دینی» و به‌طور خاص این حدیث از کتاب «من‌ لایحضره‌ الفقیه» نوشته‌ی شیخ صدوق (یکی از مهم‌ترین منابع فقهی شیعه):

«ابان‌بن‌تغلب می‌گوید: به امام صادق (علیه‌السلام) گفتم: اگر مردی انگشت زنی را قطع كند، دیه آن چقدر است؟ فرمودند: ده شتر. گفتم: اگر دو انگشت را قطع كند، چطور؟ فرمودند: بیست شتر. گفتم: اگر سه انگشت را قطع نماید، چطور؟ فرمودند: سی شتر. گفتم: اگر چهار انگشت را قطع نماید چطور؟ فرمودند: بیست شتر. گفتم: سبحان الله! سه انگشت را قطع می‌كند، سی شتر و چهار انگشت را قطع مى كند، بیست شتر؟! در عراق این سخن را می‌شنیدیم، ولی از آن دوری می‌جستیم و می‌گفتیم حكمی شیطانی است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: ساكت شو ای ابان! این حكم رسول خداست. دیه زن برابر با مرد است تا یك سوم و وقتى بدان پایه رسید، دیه‌اش نصف می‌گردد. ای ابان، با من از روی قیاس سخن گفتی و هرگاه سنت بر پایه قیاس شكل گیرد، دین از میان می‌رود.»

↩